In Conditions and limits of autobiography (1956), een standaardwerk over autobiografisch schrijven, stelde G. Gusdorf dat de autobiografie het product is van de westerse cultuur na de renaissance. Aan de voorwaarde voor autobiografisch schrijven is pas voldaan als er “de nieuwsgierigheid van het individu naar zichzelf” is.
Het individualistische concept van het autobiografisch schrijven is voor vrouwelijke schrijvers als Etty Hillesum problematischer dan voor mannelijk schrijvers. Individualisme houdt geen rekening met de cultureel opgelegde groepsidentiteit voor vrouwen, waar Etty mee worstelt. Gusdorfs ‘individu’ is een mannelijke representatie van een individu dat zich succesvol heeft afgescheiden van anderen.
Etty Hillesum ervaart zichzelf niet als een unieke individualiteit, omdat ze zich altijd bewust is van hoe ze gedefinieerd wordt als vrouw, d.w.z. als een lid van een groep wier identiteit gedefinieerd wordt in een mannelijke cultuur. Die cultuur is een spiegelpaleis dat geen unieke identiteit voor vrouwen toelaat. Het projecteert een beeld van de vrouw, een spiegelbeeld dat een spiegelbeeld weerspiegelt.
Dit culturele spiegelpaleis reflecteert evenmin een unieke individuele man. De culturele categorieën ‘man’, ‘wit’, ‘heteroseksueel’, zijn net zo dwingend voor een man (S.) in het centrum als voor een vrouw (Etty) in de marge van de cultuur. De witte man S. kan zich echter wel makkelijker veroorloven om zijn sekse te vergeten. Hij kan over zichzelf denken als een individu. Hij kan letterlijk worstelen met zijn vrouwelijke patiënten. Etty echter wordt bij iedere blik in de spiegelhal van de cultuur herinnerd aan haar vrouwelijke sekse. Haar worsteling met hem is groter dan zijn worsteling met haar.
Het bewustzijn van een collectieve vrouwelijke identiteit hoeft niet alleen negatief te zijn. Het kan ook leiden tot een nieuw zelfgevoel, dat niet gebaseerd is op individualisme. Etty Hillesum is een dwarsloper die zichzelf niet herkent in de dominante culturele reflectie. Zij ontwikkelt als vrouw een dubbel bewustzijn: Het zelf als ‘dezelfde’, gedefinieerd door oeroude codes, en het zelf als ‘verschillend’ van die codes.
Etty beschrijft hoe haar ziel gemeten wordt door een wereld die geamuseerd en medelijdend toekijkt. Om een alternatief te creëren moet zij de spiegel versplinteren die een vals zelf reflecteert, en tegelijkertijd het eigen beeld projecteren in de geschiedenis. Daarvoor schrijft zij alsof haar leven ervan afhangt. Zij moet eerst zichtbaar worden voor zichzelf. Net als alle revolutionairen creëert Etty haar eigen wijze van kijken. Dat is hard werk. Dat vergt: durven dwarslopen op de geschiedenis en de plek die daarin voor haar als vrouw en als Joodse gedefinieerd is.
In het begin van haar dagboek ervaart Etty een verlamming van het bewustzijn. De eerste stap is contact te maken met het scheppende zelf en de tweede stap is dit contact te leren vertrouwen. Haar schrijven begint met een vervreemding van de betekenis van de culturele categorie vrouw. Deze vervreemding van het historische beeld van het vrouwelijk zelf motiveert het schrijven.
De geboorte van het scheppende zelf is in Het verstoorde leven een autobiografische daad. Het geschreven zelf versplintert de culturele spiegelhal en breekt de stilte die wordt opgelegd door het dominante vertoog. Het is de taak van iedere dwarsloper dit scheppende zelf te laten doorbreken in de handeling van het schrijven.
Wij kijken uit naar jouw antwoord op Etty’s gedachten over het vrouwelijk zelf.
Gerrie Strik, 29 april 2020.
Fragment uit Het Verstoorde Leven – Dagboek van Etty Hillesum
“Maandag, 4 augustus 1941, ’s middags half 3.
Hij zegt, dat de liefde tot alle mensen mooier is dan de liefde tot één mens. Want de liefde tot één mens is toch eigenlijk alleen maar liefde tot zich zelf.
Hij is een rijpe man van 55 jaar en komt in het stadium van liefde tot allen, nadat hij eerst in een lang leven vele enkelen heeft liefgehad. Ik ben een kleine vrouw van 27 jaar en draag ook heel sterk in me liefde tot de hele mensheid, maar ik vraag me af of ik toch niet altijd zoeken zal naar één man. En ik vraag me af in hoeverre dat een beperking, een begrenzing is van de vrouw. In hoeverre dat een eeuwenoude traditie is, waar ze zich uit zou moeten losmaken of misschien hoort het zozeer bij het wezen van de vrouw dat ze zich zelf zou verkrachten als ze haar liefde gaf aan de hele mensheid in plaats van aan één man. (Aan de synthese ben ik nou nog niet toe.). Misschien zijn er daarom zo weinig belangrijke vrouwen op de gebieden van wetenschap en kunst, omdat de vrouw altijd de ene man zoekt waarheen ze al haar kennis en warmte en liefde en scheppend vermogen dragen kan. Ze zoekt de man en niet de mensheid.
Het is niet zo eenvoudig, dat vrouwenvraagstuk. Soms, wanneer ik op straat een vrouw zie, een mooie, verzorgde, helemaal vrouwelijke, wat domme vrouw, dan kan ik daar helemaal van uit m’n evenwicht raken. Dan voel ik m’n hersens, m’n worstelen, m’n lijden als iets dat me drukt, als iets lelijks, iets onvrouwelijks, dan zou ik alleen maar mooi en dom willen zijn, een stuk speelgoed, dat begeerd wordt door een man. Typisch is dat, dat men altijd weer begeerd wil worden door de man, dat dat altijd weer de hoogste bevestiging voor ons is, dat we vrouw zijn, terwijl dat toch iets heel primitiefs is. Gevoelens van vriendschap, hoogachting voor onze persoonlijkheid, liefde voor ons als mens, het zijn allemaal schone zaken, maar willen we in laatste instantie niet, dat de man als zodanig ons begeert als vrouw. Het is haast nog te moeilijk voor me, om alles op te schrijven wat ik hier wil zeggen, het is eindeloos gecompliceerd, maar het is iets essentieels en het is van belang, dat ik er uitkom.
Misschien moet de ware, de innerlijke vrouwenemancipatie nog beginnen. We zijn nog geen echte mensen, we zijn wijfjes. We zitten nog vastgebonden en omstrikt door tradities van eeuwen, we moeten nog geboren worden als mens, er ligt hier nog een grote taak voor de vrouw.“
Doe je mee?
We nodigen je van harte uit om mee\terug te schrijven na het lezen van dit fragment. Je krijgt de kans om jouw verhaal op deze website te publiceren.
Bekijk nog even de uitleg en werkwijze op deze pagina.