Een stukje afstand, een beetje stilte
(iets over liefde, de maan en klimaatverandering)
‘Ik zou iedereen willen oproepen om het klimaatdebat te staken; om eerst maar eens een week stil te zijn en vervolgens in een klimaatdialoog naar elkaar te luisteren; naar de aarde te luisteren en jezelf te laten spiegelen in de maan.’
Maar eerst iets over liefde.
Twee jaar geleden verbrak de dierbare verbinding met mijn toenmalige liefdesrelatie. Je kent die pijn wellicht wel. In het verdriet en de stilte die daarop volgden, las ik toevallig een tekst die naar de zin van het leven duidde. Wat is de zin van het leven? Natuurlijk zat ik niet te wachten op zo’n tekst, maar ze was er plots en ik gaf me er maar aan over.
Tot die tijd dacht ik als student dat deze zinvraag moeilijk te beantwoorden was. Net alsof je waarde aan iets moet geven wat je eigenlijk nog niet helemaal kent. En toen, plots, vanuit die diepe stilte overviel mij een antwoord op deze zo veelvuldig gestelde vraag. Eén van de antwoorden. Want ja, er zijn er vast een paar, vier of vijf of zo. Het antwoord luidde; de zin van het leven is in ieder geval de zelfloze liefde voor een ander. Een ander waar ik mij op een eigenaardige manier mee wil verbinden; iemand waarmee ik iets aan wil gaan dat de som der delen niet tot één laat samensmelten (stukje persoonsmoord van beiden), niet een afstandelijke twee blijft, maar een derde ruimte opent. Ja dat!
Verdrietig dat ik dit inzicht niet gelijk kon uitleven maar ook opgewekt door deze nieuwe vonk, mijmerde ik voort. Zelfloosheid? Waar mag ik nog van houden? Van wie mag ik nog houden? Van wie houd jij? Wie zijn zo dierbaar dat ze bovenstaande vraag kleur en vorm kunnen geven? Een stukje afstand, een beetje stilte.
Onze Maan.
Op 20 juli 1969 landde de NASA maanmissie Apollo 11 (ook wel Eagle genoemd) op de zilveren spiegel, die trouw iedere nacht onze slaaptoestand bewaakt en de nachtdieren helpt hun weg te vinden. Tijdens de sollicitaties van NASA om de juiste astronauten voor Apollo 11 te vinden, stelde men als laatste vraag in het gesprek met Neil Armstrong: ‘Waarom vliegen we eigenlijk naar de maan?’
‘Omdat we onszelf daarna nooit meer op dezelfde manier zullen kunnen zien,’ luidde het antwoord van Armstrong. En zo geschiedde. Kort daarna werd de wereld plots wakker geschud doordat een van de drie bemanningsleden zijn camera omdraaide en richtte op onszelf, op onze ademende aarde. Men had tijdens al die jaren voorbereiding enkel het doel ‘maan’ voor ogen, niet realiserend wat het zou betekenen om onze aarde vanaf een afstand te kunnen beschouwen. In de ruimte is het trouwens stil voor mensenoren. Een beetje stilte.
Deze hele maanmissie ging niet alleen om de maanlanding zelf, maar hielp om als westerse mens even wakker te worden geschud en ons weer af te vragen waarom we op de aarde zijn. Het hielp om onszelf in deze zilveren spiegel aan te kijken, net zoals de zon zichzelf in de maanspiegel toont, en misschien ook wel zoekt naar de oergrond van zijn bestaan. Dit wordt ook wel het Overview Effect genoemd. Het duidt op een transformatie in de geest van astronauten die de aarde van een afstand zien. Velen van hen willen zo snel mogelijk terug naar de aarde om deze kwetsbare, bruisende drager van ons leven opnieuw te leren kennen en naar haar te gaan luisteren, naar moeder aarde te gaan luisteren. Precies dit is waar ook Tiokasin — die ik vorige week leerde kennen — als gewaardeerd spreker van de Cheyenne River Lakota Nation stam ons toe oproept; om te gaan luisteren naar wie de Lakota’s moeder aarde noemen. Luisteren naar wat wij hebben gereduceerd tot ‘resource’, maar wat zij als ‘source’ beleven.
Kort intermezzo: als de maan een spiegel is en we naar haar toe vlogen om onszelf in de ogen aan te kijken, om onszelf beter te leren kennen, zijn we als westerse samenleving toch goed op weg. Volgens mij is de selfie de meest gemaakte foto ooit en kijken we iedere dag uren op facebook, instagram en twitter om onszelf in de ogen aan te kijken, te voelen dat we bestaan en eigenlijk zo graag gehoord willen worden. Hoe vaak kijk jij naar je eigen profielfoto?
Klimaatverandering = menswording.
Het klimaatdebat gaat me aan het hart. Dit debat wordt naar mijn inzicht echter op een eenzijdige wijze gevoerd: we hebben de natuur, de ongelooflijk complexe en mystieke vormen van leven en processen van onze aarde, in het publieke debat gereduceerd tot klimaat(verandering). Gereduceerd tot CO2-reductie en uitstoot. Gereduceerd tot getallen en graden Celsius. Gereduceerd tot baten en lasten. Gereduceerd tot 17 tegenstrijdige ‘duurzame ontwikkkelingsdoelen’. Gereduceerd tot een klomp-dood-gedrocht aan lege woorden en leuzen. Dit is op zich niet zo gek; niemand weet namelijk daadwerkelijk wat er aan de hand is. Niemand kan het totaal overzien; dit moeten we gezamenlijk gaan doen, dus laten we pogen om deze mechanisch-reductionistische gedachten die ons in eerste plaats brachten waar we nu zijn, achter te laten en te leren van het Overview Effect. Dan zijn we in ieder geval niet voor jan doedel naar de maan gevlogen.
We worden verrast door de een na de andere ontdekking over het klimaat en de aarde die we nog niet kunnen plaatsen in de grotere systeemprocessen. Er worden ook steeds meer (her)ontdekkingen gedaan over bijvoorbeeld de wijze waarop bomen via hun wortelstelsel en schimmels onder de grond met elkaar communiceren, hoe ze elkaar helpen en zelfs voedingsstoffen uitwisselen om te overleven. Voor ons als westerlingen mag dit nieuw zijn, voor de eerdergenoemde Tiokasin is dit niet het geval. Maar zij die weten worden vaak onderdrukt en hun mond wordt gesnoerd. Tiokasin is op zijn 12e levensjaar door de ‘United Staters’ (zoals Colombiaanse kunstenares Daniela Medina Poch de in de volksmond ‘Amerikanen’ noemt) uit zijn stam weggehaald en mocht zijn moedertaal niet meer spreken, dus kon er ook niet meer naar hem, en hen, geluisterd worden. De Lakota’s noemen wat de Spanjaarden tot (Noord) Amerika hebben gedoopt overigens al eeuwenlang ‘Turtle Island’. Taal schept, maar onderdrukt en verwoest evenzeer.
Intermezzo nummer twee: als je op de NOS — onze Nationale Omroep Stichting — de zoekfunctie aan het werk zet met de zoekterm ‘klimaatverandering’, stamt het oudste artikel uit 2010 (daarvoor waren we in de ban van de migratiecrisis en weer daarvoor in de ban van ‘the war on terror’). De titel luidt: ‘Obama gooit maanplan NASA overboord’. (Woordgrapje van de auteur denk ik) Het artikel begint met de woorden ‘President Obama heeft de maanplannen van zijn voorganger Bush helemaal overboord gegooid. In plaats van het maanprogramma moet NASA zich richten op nieuwe rakettechnologie die langere bemande reizen naar asteroïden en Mars mogelijk moet maken.’ Een stukje verderop in het artikel wordt ook nog even aangehaald: ‘De plannen van het Witte Huis omvatten ook een omvangrijk project voor onderzoek naar de effecten van klimaatverandering.’ Juist ‘m, Obama zette zijn geld op twee paarden: klimaatverandering én ruimtereisjes naar andere planeten. Altijd een plan(eet) B paraat hebben is het devies. De resultaten van dit omvangrijke onderzoek naar klimaatverandering hebben nog niet hardop durven zeggen dat onze definitie van economische groei, onze definitie van winst en geld, onze definitie van arbeid en inkomen aardig in de weg staan en radicaal herzien moeten worden, willen we ook maar de geringste kans maken door het oog van de naald te komen; om deze klimaatverandering te overleven. Greta Thunberg durfde dit wel uit te spreken, de ‘jeugdwijsheid’ en moed verheft haar stem en zal niet meer zwijgen, ze zal niet meer wegkijken.
Ik zou daarom iedereen willen oproepen om het klimaatdebat te staken; om eerst maar eens een week stil te zijn en vervolgens in een klimaatdialoog naar elkaar te luisteren, naar de aarde te luisteren en jezelf te laten spiegelen in de maan. Dat dit in onze huidige samenleving en in ons huidig parlement niet zal gebeuren, laat zien dat we momenteel nog totaal onvermogend zijn om tot echte verandering, laat staan transformatie, te komen. We kunnen het al wel aanvoelen maar nog niet denken, laat staan doen. De technologie lonkt en zal ons verder de ruimte in willen schieten om ons te redden. Het zal ons verleiden robot te worden om een ‘volgende stap’ in de evolutie te wagen. Erg handig, want als we straks allemaal robot zijn is er überhaupt geen schoon drinkwater meer nodig, is frisse lucht niet noodzakelijk en zal kunst, cultuur, religie en wetenschap ons niks meer zeggen. We zullen als robot dolgelukkig kunnen zijn met niets. We hebben het dan voor elkaar gekregen om binnen 500 jaar het geloof in onze geest, ziel én sinds kort ook ons lichaam achter ons te laten. Als de goden bestaan is het net alsof ze voor een ogenblik hun aandacht afwendden — de slaap uit hun vermoeide ogen wrijvend na al het harde werk van hun scheppingsproces — om een ogenblik later totaal gedesoriënteerd opnieuw te moeten zullen beginnen met hun scheppingsdrang, door de rotzooi die we hebben aangericht.
NASA gebruikte in 1969 de ‘Eagle’ om afstand van de aarde te nemen, om in de stille ruimte tot de realisatie te komen dat ze als de wiedeweerga terug naar onze aarde moesten. Voor de stamleden van de Lakota’s is de ‘Eagle’ de sterkste, moedigste en meest heilige onder de vogelen. De adelaar is de heerser van de lucht; zij leert ons wanneer afstand te nemen maar ook wanneer te versnellen als het momentum daar is. Het ingewikkelde van onze tijd is volgens mij, dat we beiden tegelijk moeten doen: én versnellen om alle pragmatische en technologische uitdagingen aan te gaan én afstand nemen om onszelf in de ogen aan te kijken en naar de aarde en elkaar te leren luisteren om zo een stukje meer mens — en geen robot — te worden.
Zingeving
Toen Fokke Obbema onlangs de 94-jarige oud-diplomaat Edy Korthals Altes interviewde en naar de zin van het leven vroeg antwoordde hij: ‘…de zin is wakker worden en ons bewust worden van de fundamentele relatie met de oergrond van ons bestaan en ons richten op de grondwet in ons leven. Dat is voor mij de liefde voor de mens en de natuur.’
De ecologische crisis kun je ook zien als een symptoom van de zoektocht naar onszelf en de zin van het bestaan. Een zoektocht naar de oergrond van ons bestaan en een poging om in tijden van toenemende fragmentatie en spanning ankerpunten te vinden om ons aan te oriënteren. Paul Kingsnorth concludeerde na 30 jaar berucht milieuactivisme dat we in een spirituele crisis verkeren, hij heeft zich inmiddels teruggetrokken en is nu als schrijver actief. The Club of Rome verkondigde afgelopen najaar tijdens hun 50-jarige bestaan aan dat we in een filosofische crisis zijn beland. De ecologische crisis lijkt dus te leiden naar het achterhalen van de oergrond van ons bestaan; als zelfloze liefde voor een ander één van de antwoorden op de vraag naar de zin van het leven is, zou een tweede antwoord dan gevonden kunnen worden in een soortgelijke zelfloze liefde voor de aarde en al het leven dat haar bezielt? Tiokasin roept ons in ieder geval op om liefde voor de aarde, liefde voor onze zeeën, liefde voor de wind en het vuur, liefde voor de sterren en het warme zonlicht te gaan koesteren, om niet de geschiedenis in te gaan als ‘de parabel der blinden’.
Of, afsluitend met de krachtige woorden van Edy Korthals Altes: ‘Mensen, besef wat mens-zijn is. (stilte) Want dat is een ongelooflijk wonder en een enorm voorrecht. Dus kom in beweging. Maak er ernst mee. Richt je niet op miljonair worden, maar zet je in voor een nieuwe, rechtvaardige samenleving en een nieuw denken over vrede en veiligheid. Met hart en ziel. De krachten die we zelf in het leven hebben geroepen, zoals ongelijkheid en klimaatverandering, dwingen ons die nieuwe mens te verwezenlijken. Als we dat niet inzien, loopt het vast. Ons antwoord op de zinvraag wordt bepalend voor de toekomst van onze kinderen en kleinkinderen.’
Ik kan hier enkel met alles wat ik heb en ben, mee instemmen.
