Voor Kamerkoor JIP deed ik een klein onderzoekje naar het begrip ‘identiteit’. De uitkomst – een persoonlijk verhaal over de strijd tussen lichaam en geest – heb ik bij een repetitie voor het Dwarslopers Festival gedeeld met het koor. Dit verhaal is een bewerkte versie daarvan.
Ik wil het met jullie eens hebben over identiteit en ons lichaam. Een keuze die ik maak omdat het me opviel dat we als dwarslopers tot nu toe over zoveel geestelijke dingen spraken, schreven en zongen. Als we het met elkaar hadden over onze identiteit, dan hadden we het over ons diepste, innerlijke zelf, of over onze persoonlijkheidskenmerken, de ideeën, verlangens, intenties en voorkeuren die we hebben. Dat past, denk ik, heel erg bij het soort groep waar ik me in beweeg en veel van jullie ongetwijfeld ook. Ja, daar zijn ze weer: de stijve, hoogopgeleide GroenLinks-stemmers! Ik denk dat veel van ons ervaren dat wie we zijn en wat ons onderscheidt zich vaak afspeelt ‘in ons hoofd’. Ik zelf kan in ieder geval weinig tastbaar maken waar ik voor gestudeerd heb, behalve in de vorm van de computer waar ik het grootste deel van mijn werkdag achter doorbreng, een soort verlengstuk van mijn geest, dat net iets sneller en efficiënter kan rekenen. Voor de duidelijkheid: ik ben taalkundige (en ik vind mijn werk heel leuk). Een wandelend hoofd, hoor ik psychologen wel eens zeggen, en dat vind ik zelf ook wel een leuk beeld, ik zie dan een beetje zo’n WK-wuppie voor me.
Toch dacht ik ineens: ‘ik’ ben nog nooit ergens geweest, of mijn lichaam was er ook. Zelfs als ik geloof in een onsterfelijke ziel, een hiernamaals of een hiervoormaals, kan ik niet ontkennen dat in dit leven mijn ‘ik’ nogal gekoppeld is aan mijn lichaam. Waarom dan dat onderscheid tussen lichaam en geest, en vooral: waarom die focus op de geest, als we het met elkaar over identiteit hebben?
De scheiding tussen lichaam en geest komt natuurlijk niet uit de lucht vallen maar gaat al eeuwen terug en is totaal verankerd in onze cultuur. Denk aan Plato en de ideeënwereld, maar ook in het Christendom zegt Jezus zelf: ‘de geest is gewillig, maar het vlees is zwak’. En zoals het wel vaker gaat in ons mens-zijn, krijgen tweedelingen vaak een bepaalde morele lading mee. En in dit geval verbinden we de geest dan aan het hogere, het zuivere, het ware, en het lichaam aan het lagere, het vertroebelde en het dierlijke. En als daar een kern van waarheid in zit, dan zou je denken dat er toch niet zoveel mis mee is als je een wandelend hoofd bent! Maar volgens mij komen we er collectief steeds meer achter dat zo’n tweedeling helemaal niet altijd zo productief en gezond is.
Liever gezegd, nu ik al een tijdje bezig ben met dit onderwerp kom ik erachter dat ik het steeds onzinniger begin te vinden om mezelf/‘mijn zelf’ zo af te scheiden van mijn lichaam. Wie ‘ik’ ben, dat is niet alleen een zuiver, geestelijk ding dat ‘gevangen’ zit in mijn lichaam. Mijn lichaam draagt net zo goed bij aan mijn identiteit. Dat bedoel ik in de eerste plaatst vrij algemeen: bij mijn geboorte is vastgesteld dat ik een meisje was, en ik heb zelf het geluk dat ik mij in die identiteit aardig kan vinden. De wereld ervaart mij daarom als vrouw, en andersom ervaar ik de wereld door mijn vrouw-zijn heen. Zo bepaalt mijn lichaam nog meer aspecten van mijn identiteit, zoals mijn huidskleur, mijn leeftijd, mijn lichaamsbouw. En die aspecten vormen weer hoe de wereld mij ervaart, en hoe ik de wereld ervaar, en dat vormt dan weer mijn zelf.
Maar het gaat nog verder dan dat. Ook de wetenschap ontdekt steeds meer hoe lichaam en geest verbonden zijn. Je darmflora blijken zeer actief bij te dragen aan je gemoedstoestand en je geestelijke gezondheid. We leren steeds meer over hormonen en hun effect op je gevoelens en gedrag (daar kan ik helaas over mee praten). Maar het meest fascinerende voorbeeld, wat mij als taalkundige betreft, is iets dat we embodied cognition noemen. Dat is een theorie, waar overigens veel bewijs voor is, die stelt dat veel van onze concepten en gedachtepatronen gegrond zijn in onze fysieke ervaringen. Als ik bijvoorbeeld het woord ‘schoppen’ zeg, dan worden in jullie hersenpannen acuut bepaalde hersengebiedjes geactiveerd die in meerdere mate ook geactiveerd worden wanneer jullie echt de handeling ‘schoppen’ zouden uitvoeren. Als ik denk aan een ‘stoel’ dan begrijp ik dat omdat ik weet hoe het is om een stoel te zien, op een stoel te zitten, een stoel vast te pakken etc. Kortom, onze tastbare ervaringen met objecten en concepten zijn onlosmakelijk verbonden met de ideeën in ons hoofd. Dat heeft enorme implicaties! Met een ander lichaam zou ik de wereld anders begrijpen, en zonder mijn lichaam zou ik de wereld misschien überhaupt niet kunnen begrijpen.
Terug naar mijn eigen identiteit en lichaam. Want ik zit hier wel als een soort pleitbezorger van het lichaam in het debat rondom identiteit, maar eerlijkheid gebiedt mij te bekennen dat ik zelf nog midden in een soort strijd zit met mijn eigen lichaam (en die strijd impliceert en benadrukt nou juist die tweedeling tussen lichaam en geest). Al te vaak voel ik mij als vrouw ofwel vervreemd van mijn lichaam omdat ik het gevoel heb dat ik moet voldoen aan allerlei eisen en schoonheidsidealen waar ik niet aan kan of wil voldoen, of juist hyperbewust van mijn lichaam, nadat ik erop gewezen ben door een stel joelende jochies op straat. Er zijn momenten dat ik bijna in paniek constateer dat mijn lichaam werkt zonder dat ik daar iets voor hoef te doen. Alles in mijn leven is onder mijn cognitieve controle, maar mijn hart klopt gewoon zonder dat ik daar op hoef te letten!?
En nu ik dit schrijf, bedenk ik me wat voor bijzondere rol zingen bij Kamerkoor JIP heeft gespeeld in deze strijd. Dan denk ik terug aan de eerste repetities dat ik erbij was en dat ik steeds bijna flauwviel tijdens inzing- en ademoefeningen. En dan denk ik terug aan het eerste concert in Utrecht van het project rondom kerst: een concertzaal vol met schilderijen van prachtige, zwangere vrouwenlichamen, maar met mijn lichaam bleek toch iets mis. Maar dan denk ik ook terug aan de tournee in Bosnië, en het moment dat we, volgens mij was het na een opzwepend en zweterig concert bij een scoutingclub, met een groepje besloten te skinnydippen. Voor mij was dat één grote FUCK YOU naar een wereld die mij zo vaak onzeker maakt over mijn lichaam. En dan denk ik ook terug aan die keren dat we samen keihard gehuild heb om de muziek die we samen maakten (of om frustrerende repetities) terwijl ik in het dagelijks leven helemaal niet zo snel iets van mezelf laat zien. En dan denk ik ook aan het algemene wonder van de zang, voor mij de meest magische verbinding tussen lichaam en geest.
Vind je dit een interessant onderwerp? Lees dan eens de bundel ‘De herontdekking van het lichaam’ van Bregje Hofstede.
Lynn zingt in het Kamerkoor JIP en viert de verjaardag van het koor op het Dwarslopers Festival Utrecht, 16 juni 2018. Ze zingt ook solo in de compositie ‘Der Schwan’ van Diederik van der Laag (wereldpremière) , bij het slotconcert van het Dwarslopers Festival, in de grote zaal van TivoliVredenburg. Wil je Lynn horen? Koop hier je ticket!