‘I don’t know what heals me. The fact that I’m alive, that I’m committed to surviving, or something. I don’t think there’s anything that heals you specifically. For me, I really need the edge, trees, the sea, because I need… If you are looking for a miracle or you are looking for God or whatever, you don’t need to look very far, it’s everywhere. To look at the things living and being, moving and not really being understood and managing to survive again and again and again… however difficult, life manages to survive. That’s very helpful to me because I’m like, ‘You can give yourself some credit because you are still here’ and then, ‘what are you going to do with it?’’
Uit: Re(search) The spiritual Striving of Youth: Shaping our reality
De vraag van alle tijden is: waarom besta ik? Twee soort categorieën antwoorden zijn van oudsher gegeven op deze fundamentele vraag. De ene categorie gaat uit dat het menselijke zich bevindt niet ver van de bodem van een hiërarchie van hogere en lagere identiteiten die zich buiten bevinden en die niet tot in de materie geactualiseerd zijn en die in bewustzijn, in morele of anti-morele macht de mensheid en haar vermogens transcenderen. Hieruit ontstaat van de gedachte dat er niet alleen bestaansniveaus zijn zoals dat van mineralen en planten en dieren ‘onder’ dat van de mensheid, met minder scheppingskracht en bewustzijn, maar ook ‘boven’ ons. De gewaarwording van deze levende materie is traditioneel een drempelervaring. De eerste categorie antwoorden vinden we terug in alle traditionele literatuur, van de Griekse tragedies tot De Goddelijke Commedie van Dante, van Goethe’s Faust tot Franz Kafka’s Het Slot, van The Golden Notebook van Doris tot De Golem, Gustav Meyrink en Petersburg van Andréj Bely tot De ontdekking van de hemel van Harry Mulisch. Ook alle films van Andrej Tarkovski behoren tot deze categorie van antwoorden en de films Breaking the Waves en Melancholia van filmmaker Lars van Trier. Recente loten aan deze stam zijn: De Metafysica van de Buis van Amélie Nothomben Lieke Marsman’s: Het tegenovergestelde van een mens.
Dit is de weg naar buiten.
De tweede categorie antwoorden gaat ervan uit dat ik in mijzelf een eeuwige, onvergankelijke, onsterfelijke en goddelijk-geestelijke kern kan vinden, waarvoor de rest van mijn menszijn de provisorische en soms nogal schokkend duistere broeder is. Tot deze behoren de middeleeuwse mystici zoals Juan dela Cruz, Meister Eckhardt, Hildegard von Bingen en Teresa van Avila en moderne schrijvers als Novalis, Etty Hillesum, Hermann Hesse en J.D. Salinger en Paulo Coelho.
Dit is de weg naar binnen.
De eenheidservaring die iemand plots ontrukt aan het dagelijks bewustzijn is in de kunst eerder regel dan uitzondering. Die ándere mentaliteit echter, is een drempelervaring. We vinden deze ervaring tot nu toe veel minder terug in de kunst en de literatuur. Van de vijftiende tot aan de eenentwintigste eeuw blijft de gedachte dat er andere bestaansniveaus zijn buiten het menselijke de grote uitzondering, maar er is iets aan het verschuiven.
‘De mensheid is over een drempel gegaan,’ zei Bernard Lievegoed. We zijn grenzeloos geworden. Waar de mens in de Oudheid het idee van het grenzeloze vermeed en niets wilde weten van de oneindigheid van tijd of ruimte -evenmin als hij zich wenste te verliezen in de oneindigheid van het eigen innerlijk- zijn nu de veilige grenzen waarin we ons bewustzijn konden afbakenen voor wat van buiten op ons afstormt volledig doorbroken.
Freuds ontdekking van het onderbewuste opende de weg naar binnen – en de weg naar het psychologisch realisme van onze tijd. Recente ontwikkelingen in wetenschap, technologie, de kunsten en de wereldwijde economie dwingen ons echter opnieuw na te denken over de weg naar buiten. Hoe open en vloeiend en ongewis is alles geworden. Van ons begrip van de grens tussen leven en dood, tot onze dagelijkse routines, tot de wijze waarop we onszelf voeden en kleden en de wijze waarop we recreëren, wordt onze leefomgeving materieel en conceptueel getransformeerd op manieren die diepgaand ingrijpen in onze levens en die talloze nieuwe vragen oproepen. Om die vragen te beantwoorden worden we onvermijdelijk gedwongen om na te denken over nieuwe manieren over de aard van materie, de weerstand van de planeet en het onderscheidende kenmerk van menselijk en ander leven.
Het goede nieuws is dat er een besef groeit dat we niet op de een of andere manier superieur zijn aan de materialiteit van het bestaan en aan het gehele ecosysteem. We zijn er niet boven, of buiten, we zijn geen constructie, niet willekeurig. We zitten er in en we maken er onderdeel van uit.
Biotechnologie, genetisch gemodificeerde organismen en de doordringing van onze intieme en fysieke levens door digitale draadloze en virtuele technieken, leiden tot dringende ethische en politieke vragen die onze wetenschappelijke en technologische praktijken opnieuw grondvesten op modellen die de levende materie als structurerende kracht erkennen. Bovendien worden we als kritische generatie genoodzaakt om de betekenis te onderzoeken van complexe issues, zoals ecologische problematiek, wereldwijde kapitaal- en bevolkingsstromen.
Al deze grote transformaties dwingen ons tot een herbezinning op wie wij zijn in relatie tot de wereld, tot elkaar, en tot onszelf. Die uitdaging gaan wij aan met het derde Dwarslopers Festival Visioenen van 2068.
Talking Trees
Het festival eindigt met een prachtig voorbeeld van het nieuw materialisme van onze tijd, een productie van regisseur en musicus Bert Barten: Talking Trees. Volgens Barten produceren bomen trillingen die wij met ons dagbewustzijn niet horen maar die er wel zijn en waarvan we het bestaan vermoeden. Door deze trillingen hoorbaar en zichtbaar te maken, geeft Barten de natuur een stem. Barten is met een grote groep van kunstenaars en wetenschappers al jaren bezig om directe signalen van bomen om te zetten naar synthesizers, en data naar partituren. Deze muzikale ‘waarden’ sturen op hun beurt beeldgenerators aan, waardoor wij nu op groot scherm de visualisaties van de diepe vibraties van de bomen voor het eerst werkelijk kunnen zien en beleven. Zo maakt Bert Barten de voorheen onzichtbare processen in de natuur hoorbaar en zichtbaar voor onze zintuigen. Volgens Bernard Lievegoed is een dergelijk ongehoord project een drempelovergang.
In een zwenkend en zoekend aftasten, brengen Barten en zijn musici het getik van sapstromen, de sonore stilten en het vegetatieve ademen van de bomen tot binnen ons gehoorsafstand. Bert Barten en zijn musici willen de bomen laten horen, maar niet zoals wij ze kennen, als statische objecten buiten ons, maar zoals ze wórden, door zon en regen en wind. Ze vangen de pure wellust van het leven in licht en klank en ritme. Bert Barten en zijn musici willen de bomen, of eigenlijk de normale perceptie van de bomen, of eigenlijk het oor, ons eigen oor, bevrijden uit een staat van de diepe doofheid die ons sinds eonen omgeeft.
Voorbij die doofheid brengen ze leven tot klinken. De zucht van de lente, het diepe zoemen van de zomer, de suizeling van oktober, het droge tikken van de herfst, de diepe bas die in november de totale entropie aankondigt van de winter die komt; het uiteenvallen van de materie en het wentelen en kantelen van de keerkring, de aarde en het heelal. Zo brengen ze met hun synthesizers het bestaan van de bomen tot klinken. Of beter nog: de afgrondelijkheid van ons eigen bestaan zodra dat deelachtig wordt aan de overweldigende generatieve kracht die ons bewustzijn omgeeft.
In een vloed van klanken, data, informatie en affectiviteit, wordt het zelf van de luisteraar uit het zwarte gat van zijn isolatie van het leven gestoten. Tot dit zelf een plantaardig ademen ervaart, dat een heilzame verwarring zaait in ons besef van wat bomen zijn en wat leven is.
Het project van Bert Barten is niet alleen een tot klinken brengen van de bomen maar een fascinerend voorbeeld van ónze drempelovergang naar de eenentwintigste eeuw en naar de oneindige, ongehoorde, nog niet geopenbaarde wereld buiten ons.
We zijn er dan ook waanzinnig trots op dat Bert Barten op het Dwarslopers Festival hoor- en zichtbaar maakt wat de Visioenen van 2068 kúnnen zijn!
14 feb. 2019
Gerrie Strik
Beeld © Sander Heezen